በቂ ምግብ የማግኘት መብት

በቂ ምግብ የማግኘት መብት ምንድን ነው?

በቂ ምግብ የማግኘት መብት ሰፊና በርካታ ተያያዥነት ያላቸውን ጉዳዮች የሚዳስስ መብት ነው። የምግብ መብት የሚረጋገጠው በቂ ምግብ ለእያንዳንዱ ሰው ተደራሽ ሲሆን ወይም በግዢ ማግኘት  ሲቻል ነው። በመሆኑም በቂ ምግብ የማግኘት መብት አነስተኛውን የካሎሪ፣ የፕሮቲን መጠን እና ሌሎች ንጥረነገሮችን ማግኘት ላይ ብቻ ሳይወሰን በሰፊው መተርጎም እንዳለበት የተባበሩት መንግሥታት ድርጅት (ተ.መ.ድ) የኢኮኖሚ፤ የማኅበራዊ እና የባህላዊ መብቶች ኮሚቴ በአጠቃላይ ትንታኔ ቁጥር 12 እና የተባበሩት መንግሥታት የሰብአዊ መብቶች ኮሚሽነር ጽሕፈት ቤት በመረጃ ሰነድ (fact sheet) ቁጥር 34 ያሳስባሉ። በቂ ምግብ የማግኘት መብት በራሱ መሠረታዊ ሰብአዊ መብት ሲሆን ለሌሎች የሰብአዊ መብቶች መከበርም ከፍተኛ አስተዋጽዖ ያደርጋል። ሰብአዊ መብቶች እርስ በእርስ የሚደጋገፉ፣ የተዛመዱና የማይነጣጠሉ ከመሆናቸውም በላይ በቂ ምግብ የማግኘት መብት አለመከበር ሌሎች የሰብአዊ መብቶች እንዲጣሱ በር የሚከፍት ነው። ከዚህ ጋር በተያያዘ የኢኮኖሚ፣ የማኅበራዊ እና የባህላዊ መብቶች ኮሚቴ በአጠቃላይ ትንታኔ ቁጥር 12 ላይ በሰጠው ማብራሪያ፣ በቂ ምግብ የማግኘት መብት ከሰው ልጅ የሰብአዊ ክብር ጋር በጥብቅ የተቆራኘ እንደሆነ እና በዓለም አቀፍ የሰብአዊ መብቶች ስምምነቶች ለተደነገጉ ሌሎች ሰብአዊ መብቶች መከበር ቁልፍ ሚና እንዳለው ያስቀምጣል።

በተጨማሪም በቂ ምግብ የማግኘት መብት ከማኀበራዊ ፍትሕ ተነጥሎ ሊታይ የማይችል፣ በሀገራትም ሆነ በዓለም አቀፍ ደረጃ ድህነትን ለማስወገድ እና ሁሉም የሰብአዊ መብቶች ለሁሉም ሰዎች እንዲከበሩ የሚያስችሉ ትክክለኛ የኢኮኖሚ፣ የማኅበራዊ እና አካባቢያዊ ፖሊሲዎች በሥራ ላይ እንዲውሉ ማድረግን የሚጠይቅ እንደሆነ አጠቃላይ ትንታኔ ቁጥር 12 ያስገነዝባል። በዚህም ምክንያት በርካታ ዓለም አቀፍ የሰብአዊ መብቶች ስምምነቶች እንዲሁም የብዙ ሀገራት ሕገ መንግሥቶች እና ሌሎች ሕግጋት ለምግብ መብት ዕውቅናና ጥበቃ ሰጥተውታል።

በቂ ምግብ የማግኘት መብት ዋና ዋና ይዘቶች (Components) ምንድን ናቸው?

በአጠቃላይ ትንታኔ ቁጥር 12 እና በመረጃ ሰነድ ቁጥር 34 ላይ በተሰጠው ማብራሪያ መሠረት የምግብ መብት የሚከተሉት እርስ በእርስ ተያያዥነት ያላቸው ይዘቶች (Components) አሉት። 

1. የምግብ መኖር (Availability)

የምግብ መኖር ማለት እራስን ለመመገብ የሚያስችል ምግብ ምርታማ ከሆነ መሬት ወይም ከሌሎች የተፈጥሮ ሀብቶች እንዲሁም በገበያ ላይ ማግኘት የሚመላክት ነው።

2. ተደራሽነት (Accessibility)

ተደራሽነት ምግብ ዘላቂ በሆነ መልኩ ለግለሰቦች በኢኮኖሚ እና በአካል ተደራሽ ሲሆን ነው። ኢኮኖሚያዊ ተደራሽነት ምግብ ለማግኘት የሚወጡ ወጪዎች ሌሎች መሠረታዊ ፍላጎቶችን ሥጋት ላይ የሚጥሉ እና አሉታዊ ተጽዕኖ ሊኖራቸው እንደማይገባ የሚያመላክት ነው። በተጨማሪም ተጋላጭ የኀብረተሰብ ክፍሎችን በተለይም መሬት የሌላቸውን ሰዎች እና ሌሎች በድህነት ውስጥ ያሉ የኀብረተሰብ ክፍሎችን በተለየ መርኃግብር ትኩረት መስጠት ያስፈልጋል።

በሌላ በኩል አካላዊ ተደራሽነት ማለት በቂ ምግብ በአካላዊ ተጋላጭነት ውስጥ ለሚገኙ ሰዎች ማለትም ለሕፃናት፣ ለአረጋውያን፣ ለአካል ጉዳተኞች፣ ለአእምሮ ሕሙማን እና በከፍተኛ ሁኔታ የታመሙ ሰዎችን ጨምሮ ለሁሉም ሰው ተደራሽ መሆን እንዳለበት የሚያስረዳ ነው። እንዲሁም በተፈጥሮ አደጋ ጉዳት የደረሰባቸው ሰዎች፣ ለአደጋ ተጋላጭ በሆኑ አካባቢዎች የሚኖሩ ሰዎች እና ሌሎች በልዩ ሁኔታ የተጎዱ ሰዎች ልዩ ትኩረት ሲያስፈልጋቸው ከምግብ ተደራሽነት አንጻር ቅድሚያ የሚያገኙበትን ሁኔታ ከግምት ውስጥ ማስገባት አስፈላጊ ነው።

3. በቂነት እና ዘላቂነት (Adequacy and Sustanability)

በቂነት እና ዘላቂነት ጥብቅ ቁርኝት ያላቸው በቂ ምግብ የማግኘት መብት ይዘቶች(Components) ናቸው። በቂ ምግብ ማለት ለሰው ልጅ አካላዊ እና አእምሮአዊ እድገት አስፈላጊ የሆኑ ንጥረ ነገሮችን የያዘ ምግብ በመጠንም ሆነ በጥራት የሰዎችን የአመጋገብ ፍላጎት ሊያረካ በሚችል መልኩ፣ ከባእድ ንጥረነገሮች በጸዳ ሁኔታ እና በተመጋቢዎች ባህል ተቀባይነት ባለው መንገድ ማግኘት ሲቻል ነው። በዚህ ውስጥ የግለሰቦችን ዕድሜ፣ የኑሮ ሁኔታ፣ ጤና፣ ሥራ፣ ጾታ፣ ወዘተ. ታሳቢ ማድረግ ያስፈልጋል። ዘላቂነት ማለት ደግሞ ምግብ አሁን ላለውም ሆነ ለመጪው ትውልድ ተደራሽ በሆነ መልኩ መገኘት እንዳለበት የሚያመለክት ነው።

4. ተቀባይነት

ምግብ ተቀባይነት አለው የሚባለው የሸማች እና የባለመብቱን ባህላዊ ዕሴቶች ያገናዘበ ሲሆን ነው። በዚህም መሠረት ምግቡ በባለመብቱ ባህላዊ ዕሴቶች መመገብ የሚቻል መሆን አለበት።

በቂ ምግብ የማግኘት መብት ዓለም አቀፍ እና አህጉራዊ የሕግ ማዕቀፎች ምንድን ናቸው?

በቂ ምግብ የማግኘት መብትን ዕውቅና የሰጠው የመጀመሪያው ዓለም አቀፍ ሰነድ ሁሉን አቀፍ/ዓለም አቀፉ የሰብአዊ መብቶች መግለጫ ሲሆን፣ ይህ ሰነድ ማንኛውም ሰው ለእራሱና ለቤተሰቡ ጤንነትና ደኅንነት በቂ በሚሆን የኑሮ ደረጃ የመኖር መብት እንዳለው ይደነግጋል። ይህም በቂ ምግብ የማግኘት መብትን ያካትታል።

ይህንን መብት የኢኮኖሚ፤ የማኅበራዊ እና የባህላዊ መብቶች ዓለም አቀፍ ቃልኪዳን ከሌሎች ዓለም አቀፍ የሰብአዊ መብቶች ስምምነቶች በተለየ ሁለንተናዊ በሆነ መንገድ ደንግጎት እናገኛለን። በዚህ ዓለም አቀፍ ሕግ አባል ሀገራት ማንኛውም ሰው በቂ ምግብ፣ ልብስ እና መኖሪያ ቤትን ጨምሮ ለራሱ እና ለቤተሰቡ በቂ በሆነ የኑሮ ደረጃ ለመኖር እና የኑሮውን ሁኔታ ለማሻሻል መብት ያለው መሆኑን ዕውቅና እንዲሰጡ ይደነግጋል። እንዲሁም አባል ሀገራት በፈቃደኝነት ላይ የተመሠረተ የዓለም አቀፍ ትብብርን አስፈላጊነት ተገንዝበው የዚህን መብት ተግባራዊነት ለማረጋገጥ ተገቢውን እርምጃ እንደሚወስዱ ያስቀምጣል። በተጨማሪም ይህ ቃልኪዳን አባል ሀገራት ማንኛውም ሰው ሳይራብ ለመኖር ያለውን መሠረታዊ መብት በመገንዘብ በተናጠልም ሆነ በዓለም አቀፍ ትብብር አማካኝነት፡  

• ቴክኒካዊና ሳይንሳዊ ዕውቀትን በመጠቀም የምግብ አመራረት፣ ክምችትና ስርጭት ዘዴን ለማሻሻል፣
• የአልሚ ምግብ መሠረታዊ ዕውቀቶችን ለማሰራጨት፣
• እጅግ የተመጣጠነ የተፈጥሮ ሀብት ልማትና አጠቃቀም እንዲኖር የግብርና ሥርዓቱን ለማሻሻል፣
• ምግብ አስመጪና ላኪ ሀገሮች የሚያጋጥሟቸውን ችግሮች ግምት ውስጥ በማስገባት በፍላጎታቸው መሠረት የተመጣጠነ የዓለም የምግብ አቅርቦት ስርጭት እንዲኖር ለማረጋገጥ ዝርዝር መርኃ ግብርን ጨምሮ አስፈላጊ እርምጃዎችን ይወስዳሉ በማለት ይደነግጋል።

ከዚህ እንደምንረዳው ምንም እንኳ በቂ ምግብ የማግኘት መብትን የማሟላት ግዴታ የሚረጋገጠው በሂደት ቢሆንም ረሀብን ለመቀነስ እና ብሎም ለማስወገድ ሀገራት አስፈላጊ እርምጃዎችን የመውሰድ ዝቅተኛና መሠረታዊ ግዴታ እንዳለባቸው ነው።

ከላይ ከተጠቀሱት የሰብአዊ መብቶች ሰነዶች በተጨማሪ በቂ ምግብ የማግኘት መብት በሌሎች የሰብአዊ መብቶች ስምምነቶችም ጭምር ዕውቅና ተሰጥቶታል። ለአብነት ዓለም አቀፉ የሕፃናት መብቶች ስምምነት፣ በሴቶች ላይ የሚደረግ ማንኛውንም አድሎአዊ ልዩነት ለማስወገድ የተደረገ ዓለም አቀፍ ስምምነት እና ዓለም አቀፉ የአካል ጉዳተኞች መብቶች ስምምነት መጥቀስ ይቻላል። ከዚህም በተጨማሪ የምግብ መብት በአፍሪካ ኅብረት የሰብአዊ መብቶች ስምምነቶችም ውስጥ ዕውቅና ያገኘ መብት ነው። ለምሳሌ የአፍሪካ ሰዎች እና ሕዝቦች መብቶች ቻርተር በግልጽ በቂ ምግብ የማግኘት መብት ዕውቅና ባይሰጥም ስምምነቱን የመተርጎም ሥልጣን ያለው የአፍሪካ የሰዎች እና ሕዝቦች መብቶች ኮሚሽን የምግብ መብት ከሌሎች መብቶች ሊመነጭ የሚችል በቻርተሩ ዕውቅና ያለው መብት መሆኑን ትርጓሜ ሰጥቶበታል።

የኢትዮጵያ የሕግ ማዕቀፍ ስለ ምግብ መብት ምን ደንግጓል?

በቂ ምግብ የማግኘት መብት በኢትዮጵያ ሕጎች ውስጥ ዕውቅና የተሰጠው ሰብአዊ መብት ነው። የኢትዮጵያ ሕገ መንግሥት ከላይ እንዳየናቸው ዓለም አቀፍ የሰብአዊ መብቶች ስምምነቶች በማያሻማ መልኩ በግልጽ ዕውቅና ባይሰጥም የሕገ መንግሥቱ የተለያዩ ድንጋጌዎች ጣምራ ንባብ የምግብ መብት ዕውቅና እንደተሰጠው ያስረዳሉ። በተለይም የሕገ መንግሥቱ አንቀጽ 41 ስለኢኮኖሚያዊ፣ ማኅበራዊና ባህላዊ መብቶች ይደነግጋል። በዚህም መንግሥት የጤና፣ የትምህርት እና ሌሎች የማኅበራዊ አገልግሎቶችን ለሕዝብ ለማቅረብ በየጊዜው እየጨመረ የሚሄድ ሀብት ይመድባል በማለት ደንግጓል። በተጨማሪም ሕገ መንግሥቱ የሀገሪቱ ዐቅም በፈቀደ መጠን ሁሉም ኢትዮጵያዊ የምግብ ዋስትና እንዲኖረው ይደረጋል በማለት አስቀምጧል። በተጨማሪም ሕገ መንግሥቱ በአንቀጽ 9 (4) ሥር ከላይ የተዘረዘሩት ዓለም አቀፍ የሰብአዊ መብቶች ስምምነቶች የሀገሪቱ የሕግ አካል እንደሆኑ ደንግጓል።

በሕገ መንግሥቱና በሌሎች ሕግጋት የተደነገገው የምግብ መብት በኢትዮጵያ ምግብን አስመልክቶ በወጡ ፖሊሲዎች እና ስትራቴጅዎች አማካኝነት ለመተግበር ጥረት ተደርጓል። ከእነዚህም የምግብና ሥርዓተ ምግብ ፖሊሲ፣ የትምህርት ቤት ምገባ ፖሊሲ፣ የአደጋ ስጋት ሥራ አመራር ፖሊሲ እና የሰቆጣ ቃልኪዳን በዋናነት የሚጠቀሱ ናቸው።

ከበቂ ምግብ የማግኘት መብት የሚመነጩ ግዴታዎች ምንድን ናቸው?

በቂ ምግብ የማግኘት መብት እንደ ማንኛውም ሰብአዊ መብቶች በመንግሥታት ላይ የሚከተሉትን ዋና ዋና ግዴታዎች ይጥላል።

የማክበር ግዴታ

የማክበር ግዴታ መንግሥት የሰዎችን በቂ ምግብ የማግኘት መብትን የሚያጣብብ ማንኛውንም እርምጃ ከመውሰድ እንዲታቀብና በሰዎች በቂ ምግብ የማግኘት መብት አላግባብ ጣልቃ እንዳይገባ የሚከለክል ግዴታ ነው።

የመጠበቅ ግዴታ

መንግሥት በቂ ምግብ የማግኘት መብትን የመጠበቅ ግዴታ አለበት ሲባል የሰዎች በቂ ምግብ የማግኘት መብት በሌሎች ሰዎች ወይም በድርጅቶች እንዳይጣስ ለመከላከል አስፈላጊ የሆኑ እርምጃዎችን ሁሉ መውሰድ እንዳለበት የሚያሳስብ ነው።

የማሟላት ግዴታ

የመንግሥት የማሟላት ግዴታ መንግሥት ሰዎች የምግብ መብታቸውን መጠቀም እንዲችሉ አዎንታዊ እርምጃዎችን መውሰድ እንዳለበት የሚያስገነዝብ ግዴታ ነው። ይህም ማለት መንግሥት የተለያዩ የምግብ መብትን ለማስፋፋት የሚረዱ አስቻይ ሕጎችን እና ፖሊሲዎችን መቅረጽ ይጠበቅበታል። በተጨማሪም ሰዎች ከዐቅምቸው በላይ በሆነ ምክንያት ምግብ ማግኘት  ካልቻሉ መንግሥት በቀጥታ ምግብ የማቅረብ ግዴታ ይኖርበታል ማለት ነው። በአጠቃላይ የምግብ መብትን የማሟላት ግዴታ በሂደት ሊረጋገጥ የሚችል ቢሆንም መንግሥት ወዲያውኑ እንዲተገብራቸው የሚጠበቁ ግዴታዎች አሉ። ለምሳሌ መንግሥት ዜጎቹ እንዳይራቡ የማድረግ ግዴታ አለበት።

መንግሥት ከላይ የተጠቀሱትን ግዴታዎቹን በተለይም ዜጎቹን ከርሀብ ነጻ የማድረግ ዝቅተኛ ግዴታውን መወጣት ካልቻለ የምግብ መብት እንደተጣሰ ይቆጠራል። በተጨማሪም በሰዎች መካከል አድልዎ ማድረግ የምግብ መብትን የሚጥስ ድርጊት ነው።