ማብራርያ
ኤፕለፕሲ እና ሰብአዊ መብቶች
በዓለም ጤና ድርጅት መረጃ መሠረት በዓለም ላይ ከ50 ሚሊዮን በላይ ሰዎች ኤፕለፕሲ (በተለምዶ የሚጥል ሕመም ተብሎ የሚታወቀው) አለባቸው፡፡ ከዚህ ውስጥ ወደ 80% የሚጠጉት ዝቅተኛ ወይም መካከለኛ ገቢ ባላቸው ሀገራት ውስጥ የሚኖሩ ናቸው፡፡
ኤፕለፕሲ ያለባቸው ሰዎችና ቤተሰቦቻቸው ለከፍተኛ መገለልና መድሎ የተጋለጡ መሆናቸውን ከግምት በማስገባት፤ ስለሕመሙ ያሉ የተሳሳቱ አመለካከቶች ላይ ግንዛቤ ለመፍጠርና መብቶቻቸውን ለማስከበር ሲባል በዓለም አቀፍ ደረጃ የካቲት ወር ሁለተኛው ሰኞ ዓለም አቀፍ የኤፕለፕሲ ቀን ሆኖ ይታወሳል፡፡ የዚህ ዓመት የኤፕለፕሲ ቀን ትኩረቱን ኤፕለፕሲ ያለባችው ሰዎች ላይ የሚደርሰው መገለል እና መድሎ ላይ በማድረግ ሰኞ የካቲት 6 ቀን 2015 ዓ.ም. በተለያዩ ፕሮግራሞች ታስቦ የሚውል ሲሆን በኢትዮጵያም ‹‹በጋራ በሚጥል ሕመም ላይ ያለውን መድሎ እና መገለል እናቁም›› በሚል መሪ ቃል ይከበራል፡፡ ይህ የኢሰመኮ ማብራሪያ ይህንኑ ቀን ምክንያት በማድረግ የተዘጋጀ ሲሆን ኤፕለፕሲ ያለባቸው ሰዎች እና ሰብአዊ መብቶቻቸውን በተመለከተ ግንዛቤን ለመፍጠር ይረዳል::
ኤፕለፕሲ ምንድን ነው?
ኤፕለፕሲ ማለት የአእምሮ ተግባር እና ብቃትን በድንገት በማወክ ለተወሰኑ ደቂቃዎች ራስን መሳት እና ከራስ ቁጥጥር ውጪ የሆነ የእጅና እግር መወራጨትን ወይም ራስን ሳይስቱ ከቁጥጥር ውጭ የሆነ የአካል እንቅስቃሴን የሚያስከትል ሕመም ነው፡፡ ኤፕለፕሲ በተለምዶ የሚጥል ሕመም ተብሎ የሚጠራ ቢሆንም ራስን በመሳት ከቁጥጥር ውጭ የሆነ የሰውነት መወራጨት እና መውደቅን የማያስከትል የኤፕለፕሲ አይነትም አለ። ይህ የሚከሰተው በአእምሮ ውስጥ ያሉ የነርቭ ሕዋሳት ከተለመደው የነርቭ ሥርዐት ውጭ ኃይለኛ እና ፈጣን ኤሌክትሪክ ቻርጅ በሚያስተላልፉበት ወቅት ለተወሰነ ጊዜ የአእምሮን የተለመደ ተግባር በመረበሽ ወይም በማስተጓጎል የሰዎች ፀባይ እንዲለዋወጥ፣ በእንቅስቃሴ ላይ ችግር እንዲፈጠር፣ የስሜት መረበሽና አለመረጋጋት እንዲኖር፣ የአእምሮን የማሰብ ተግባር በማስተጓጎል መናድ (መውደቅና መንቀጥቀጥ) እንዲፈጠር የሚያደርግ ሕመም ነው፡፡ ኤፕለፕሲ በሁሉም የዕድሜ ደረጃ ሊከሰት የሚችል በአንጎል ላይ ከሚከሰቱ የተለመዱ የአካል ጉዳት ዓይነቶች አንዱ ነው፡፡
ምንም እንኳ የኤፕለፕሲ መንስዔዎችን በትክክል ማወቅ አስቸጋሪ ቢሆንም ኤፕለፕሲ የተለመዱ ተብለው ከተለዩ ምክንያቶች መካከል በጭንቅላት ላይ የሚደርስ አደጋ፣ የጭንቅላት ኢንፌክሽን፣ ከፍተኛ ትኩሳት፣ በፅንስ ላይ የሚያጋጥም የኦክሲጅን እጥረት፣ የአንጎል እጢ፣ ተፈጥሯዊ የአእምሮ ጉዳት፣ አልኮል መጠጦች እና አደንዛዥ ዕጾች ወይም ስትሮክ ሊሆን ይችላል፡፡
ኢትዮጵያ ውስጥ የኤፕለፕሲ ሁኔታ ምን ይመስላል?
ምንም እንኳን ኤፕለፕሲን በተመለከተ በቅርብ ጊዜ የተጠናቀረ ሀገራዊ መረጃ ባይኖርም በ1997 ዓ.ም. የተደረገ ጥናት የሚያሳየው ከ624,000 በላይ ሰዎች ኤፕለፕሲ ያለባቸው መሆኑን እና በአንድ ዓመት ውስጥ በኢትዮጵያ ከ76,800 በላይ አዳዲስ ታማሚዎች እንደሚገኙ ነው፡፡[1] ኤፕለፕሲ ታማሚውን ብቻ ሳይሆን በቤተሰብ አባላት ላይም ተጽዕኖ ያሳድራል:: ስለሆነም በሀገራችን ከ2,184,000 በላይ የቤተሰብ አባላት ኤፕለፕሲ ያለበትን ሰው በመንከባከብ እና ተጓዳኝ ችግሮችን በመጋፈጥ ይኖራሉ ተብሎ ይገመታል::[2]
በኢትዮጵያ ኤፕለፕሲ ካለባቸው ሰዎች መካከል ወደ ሕክምና ተቋማት የሚሄዱት 5% ብቻ ሲሆኑ፤ 95% የሚሆኑት የሕክምና አገልግሎት የማያገኙ ናቸው፡፡[3] ሁኔታውን አሳሳቢ የሚያደርገው ደግሞ በሕክምና ተቋማት በቂ ሕክምና አለመኖሩ፣ በሕብረተሰቡ ውስጥ ስለሕመሙ ያለው የተሳሳተ አመለካከት እና በሕመሙ ላይ የሰለጠነ ባለሙያ እጥረት መኖሩ ነው፡፡ በተለይ ኤፕለፕሲ ያለባቸው ሕፃናት በቂ የትምህርት ዕድል ተሰጥቷቸው ትምህርታቸውን እንዲከታተሉ ስለማይደረግና በቂ ድጋፍ ስለማይኖራቸው ለመሥራት የሚችሉበት ዕድሜ ላይ ሲደርሱ ዝቅተኛ የሥራ ዕድል እንዲኖራቸውና በድህነት እንዲኖሩ ያደርጋቸዋል፡፡
ኤፕለፕሲ ያለባቸው ሰዎች ለብቻቸው ቤት ውስጥ በሚሆኑበት እና በተለይም የተለያዩ የቤት ውስጥ ሥራዎችን በሚሰሩበት አጋጣሚ በድንገት ለመውደቅ እና የእሳት ቃጠሎን፣ በስለታማ ነገሮች መጎዳትን ጨምሮ ለተለያዩ ተጨማሪ አካል ጉዳቶች ይጋለጣሉ፡፡ ከዚህ በተጨማሪም ኤፕለፕሲ ያለባቸው ሰዎችን በተመለከተ በማኅበረሰባችን ውስጥ ያለው አሉታዊ አመለካከትና የተዛባ እሳቤ ሥር የሰደደ በመሆኑ ጉዳቱ ያለባቸው ሰዎች በልዩ ልዩ ፖለቲካዊ፣ ኢኮኖሚያዊና ማኅበራዊ እንቅስቃሴዎች ውስጥ ሙሉና አስተማማኝ ተሳትፎ እንዳያደርጉ ከፍተኛ ተግዳሮት ይሆንባቸዋል፡፡
በኤፕለፕሲ እና በሰብአዊ መብቶች መካከል ያለው ግንኙነት ምንድነው?
በዓለም አቀፉ የአካል ጉዳተኞች መብቶች ስምምነት መሠረት አካል ጉዳተኞች ስንል የተለያዩ መሰናክሎች ከሚያስከትሏቸው ተጽእኖዎች የተነሳ ከሌሎች ሰዎች ጋር በእኩልነት በማኅበረሰቡ ውስጥ ሙሉ እና ውጤታማ ተሳትፎ እንዳያደርጉ ሊገድቡ የሚችሉ የረዥም ጊዜ የአካል፣ የአእምሮ፣ የአእምሯዊ እድገት ውስንነት ወይም የስሜት ሕዋሳት ጉዳቶች ያሉባቸውን ያካትታል፡፡ የአፍሪካ የአካል ጉዳተኞች መብቶች ፕሮቶኮል ደግሞ አካል ጉዳተኞች የሚባሉት ከአእምሮ ጤና እና እድገት ውስንነት በተጨማሪ የኒውሮሎጂ ጉዳት ያለባቸው እና ከሌሎች ጋር እኩል ተሳትፎ እንዳያደርጉ የሚገድቡ ተግዳሮቶች ያሉባቸው መሆናቸውን በግልጽ ዕውቅና ይሰጣል፡፡
በእነዚህ ዓለም አቀፍ እና አህጉራዊ ስምምነቶች መሠረት ኤፕለፕሲ የኒውሮሎጂ ጉዳት ከሚያስከትላቸውና በአብዛኛው ከማይታወቁ አካል ጉዳቶች መካከል አንደኛው ነው፡፡ ኤፕለፕሲ ያለባቸው ሰዎችም በማኅበረሰባቸው ውስጥ ከሌሎች ጋር በእኩልነት ሙሉና አስተማማኝ ተሳትፎ ለማድረግ እንቅፋት የፈጠሩ የአመለካከትና ከባቢያዊ መሰናክሎች የሚያጋጥሟቸው በመሆኑ፣ ሥር የሰደደ ማኅበራዊ መድሎና መገለል የሚደርስባቸው በመሆኑ እንዲሁም የዕለት ተዕለት ተግባራቸውን ለማከናወን በርካታ ተግዳሮቶች የሚያጋጥሟቸው በመሆኑ በዓለም አቀፍ፣ አህጉር አቀፍ እና ሀገራዊ ሕጎች ዕውቅና የተሰጣቸው ሰብአዊ መብቶቻቸው በመጣስ ላይ ይገኛሉ፡፡
ኤፕለፕሲ ያለባቸው ሰዎች የተሟላ የሕክምና አገልግሎት የማግኘት፣የመማር እና የመሥራት መብት አላቸው፡፡ በሀገራችን ሥር ሰዶ በሚገኘው አሉታዊ አመለካከት የተነሳ እነዚህን የሕብረተሰብ ክፍሎች ለመንከባከብ ከጤና ተቋማት ይልቅ ባህላዊ መንገዶች የሚመረጡ በመሆኑ ፤ በጤና ተቋማትም ቢሆን የሚሰጠው የሕክምና አገልግሎት በቂ ባለመሆኑና በዚህ ሕመም ዙሪያ የሚሠሩ ድርጅቶችም የእንክብካቤ ማእከላት በበቂ ሁኔታ የሌላቸው በመሆኑ ኤፕለፕሲ ያለባቸው ሰዎች በቂ ሕክምና አያገኙም፡፡ ስለሆነም በዚህ ሕመም ምክንያት መድሎ ሳይደረግባቸው መንግሥት ለሌሎች ሰዎች የሚያቀርበውን ዓይነት የጥራት ደረጃ ያለው ነጻ ወይም የመክፈል ዐቅምን ያገናዘበ የጤና እንክብካቤ መስጠት፣ በወቅቱ ሕሙማንን መለየትና ማከም፣ አካል ጉዳትን ለመቀነስና ተጨማሪ የአካል ጉዳት እንዳይደርስ ለመከላከል የተዘጋጁ አገልግሎቶችን መስጠት፣ የጤና አገልግሎቶችን ገጠርን ጨምሮ በሁሉም ቦታ ተደራሽ ማድረግ እና ለጤና ባለሙያዎች የዐቅም ግንባታ ስልጠና የመስጠት ግዴታ አለበት፡፡
ኤፕለፕሲ ያለባቸው ሰዎች ግለሰባዊ ነጻነትና በማኅበረሰቡ ውስጥ የመካተት እንዲሁም ንቁ ተሳትፎ የማድረግ መብት አላቸው፡፡ ሆኖም ግን በማኅበረሰቡ ውስጥ ሰፍኖ በሚገኘው የተሳሳተ አመለካከት ምክንያት ኤፕለፕሲ ያለባቸው ሰዎች ከፍተኛ የሆነ ማኅበራዊ መገለልና መድሎ ይደርስባቸዋል። ማኅበራዊ ተሳትፎም እንዳይኖራቸው እና በራሳቸው ጉዳይ ላይ ሐሳባቸውን እንዳይሰጡ ይደረጋል፡፡ በአብዛኛው በቤተሰቦቻቸው ላይ በጥገኝነት እንዲኖሩ ይገደዳሉ፡፡
አካታች የትምህርትና የሥራ ዕድል መብትን በተመለከተ ኤፕለፕሲ ያለባቸው ሰዎች በሕመሙ ምክንያት በትምህርትና በሥራ ገበታ ላይ የማይገኙበት ጊዜ በመኖሩ፣ ሕመሙ በድንገት ያጋጥመኛል በሚል ፍርሀት ትምህርታቸው ወይም ሥራቸው ላይ ትኩረት ማድረግ ስለሚሳናቸው እና በማኅበረሰቡ ውስጥ ባለው አሉታዊ አመለካከት የተነሳ ከትምህርት እና ከሥራ የተገለሉ በመሆናቸው ያለባቸውን የአካል ጉዳት ከግምት ያስገባ፣ ብዝሀነትን ሊያስተናግድ የሚችል፣ ተደራሽና ባህላቸውን ያከበረ አካታች ትምህርት እና የሥራ ሁኔታን መፍጠር ያስፈልጋል፡፡
በአጠቃላይ ኤፕለፕሲ ያለባቸው ሰዎች ሰብአዊ መብቶቻቸውን ሙሉ ለሙሉ እንዲጠቀሙ ከመድሎና መገለል እንዲጠበቁ፣ እኩል የሥራ ዕድል ተጠቃሚ እንዲሆኑ፣ የጤና አገልግሎቶች ተጠቃሚ እንዲሆኑ፣ አካታች ትምህርት የማግኘት መብታቸው እንዲከበር የአመለካከት፣ ከባቢያዊና ተቋማዊ ዕንቅፋቶችን ማስወገድ እና ተመጣጣኝ ማመቻቸቶችን ማድረግ እጅግ አስፈላጊ ነው፡፡
[1] Tekle-Haimanot R, Forsgren L, Ekstedt J. Incidence of epilepsy in rural central Ethiopia. Epilepsia. 1997 May;38(5):541-6. doi: 10.1111/j.1528-1157.1997.tb01138.x. PMID: 9184599.)
[2] Ethiopia Socioeconomic Survey 2018–2019 accessed on https://www.fao.org/3/cc0137en/cc0137en.pdf
[3] Visit CareEpilepsy website http://care-epilepsy.org/epilepsy-facts-ethiopia/ (accessed on Feb.08/2023)
